Το συγκοινωνιακό σύστημα του Λονδίνου (TfL) εξυπηρετεί κάποια εκατομμύρια επιβάτες κάθε ημέρα. Και γι΄αυτόν ακριβώς το λόγο ο τρόπος τεχνολογικής διάρθρωσής του αποτελεί ένα εφαρμοσμένο πείραμα για -όχι και λίγα- άλλα συγκοινωνιακά συστήματα ανά τον κόσμο. Η ηλεκτρονική κάρτα πληρωμών Oyster card (η οποία λανσαρίστηκε στα εκεί μέρη πριν από 16 σχεδόν χρόνια) αποτέλεσε πρότυπο για αντίστοιχα συστήματα ηλεκτρονικού εισιτηρίου σε πολλούς μητροπολιτικούς συγκοινωνιακούς χάρτες, μεταξύ αυτών και της Αθήνας. Οπότε θα μας επιτρέψετε να πιστεύουμε ότι αυτοί που διδάσκουν το how είναι και οι πλέον κατάλληλοι να μας μιλήσουν για τις δυνατότητες αυτών των συστημάτων. Η TfL, λοιπόν, έχει έναν ολόκληρο ξεχωριστό τομέα ο οποίος ασχολείται με τη συλλογή των big data των ηλεκτρονικών καρτών ο επικεφαλής του οποίου λέγεται Lauren Sager-Weinstein. Αυτός ο κύριος, λοιπόν, μιλώντας στο Forbes [1], σε ένα από τα μεγαλύτερα οικονομικά site, για τις προοπτικές και τους στόχους του όλου συστήματος, μέσα από νοηματικές παλινδρομήσεις θα μας δώσει μία σαφή εικόνα: "Αυτά τα δεδομένα είναι ανώνυμα και χρησιμοποιούνται για την παραγωγή χαρτών που δείχνουν πότε και πού ταξιδεύουν οι άνθρωποι, δίνοντάς μας αφενός μία πιο συγκεκριμένη συνολική εικόνα και αφετέρου επιτρέποντας μία πιο λεπτομερή ανάλυση των μεμονομένων ταξιδιών απ΄ότι ήταν δυνατόν πριν". Το ερώτημα το θέτει ο ίδιος και η απάντηση δεν επιδέχεται παρερμηνείες: "Ερωτηθήκαμε: μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τα big data για να καταλάβουμε πού βγήκε κάποιος; Γνωρίζουμε πού είναι το λεωφορείο από τα δεδομένα θέσης του και έχουμε και τα δεδομένα εισόδου από την Oyster". Αλήθεια, όμως, αυτά τα περίφημα... ανώνυμα δεδομένα όταν εξατομικεύονται για επιχειρηματικές δραστηριότητες πόσο ανώνυμα (δεν) είναι; "Η συλλογή δεδομένων πρέπει να συνδέεται με επιχειρηματικές δραστηριότητες. Αυτό ήταν μία πρόκληση για εμάς όσον αφορά την παρακολούθηση των ταξιδιών πελατών". "Αν γνωρίζουμε ότι ένας πελάτης χρησιμοποιεί συχνά ένα συγκεκριμένο σταθμό μπορούμε να συμπεριλάβουμε στις ενημερώσεις του πληροφορίες σχετικά με τις αλλαγές υπηρεσίας σε αυτόν τον σταθμό. Κατανοούμε ότι οι άνθρωποι πλήττονται από πολλά δεδομένα αυτές τις μέρες, οπότε δίνουμε έμφαση τα δεδομένα που αποστέλουμε να είναι σχετικά".

 

Η συγκέντρωση big data (και) μέσα από τις καθημερινές μας μετακινήσεις είναι ένα μικρό μόνο κομμάτι αυτού που σήμερα ονομάζεται "έξυπνες πόλεις". Ένας καθηγητής του MIT, πανεπιστημίου που βρίσκεται ψηλά στην λίστα των συνεργαζόμενων με το TfL που αναφέραμε στην αρχή, λέει με ενθουσιασμό ότι "χάρη στα διάσπαρτα δίκτυα αισθητήρων θα έχουμε για τον εαυτό μας την προοπτική ενός παντογνώστη θεού. Για πρώτη φορά μπορούμε να χαρτογραφήσουμε με ακρίβεια τη συμπεριφορά μίας μάζας ανθρώπων στην καθημερινή τους ζωή". Ένας λοιπόν από αυτούς τους αισθητήρες είναι και η ηλεκτρονική καταγραφή, αποθήκευση και επεξεργασία των δεδομένων μετακίνησής μας μέσα στην πόλη. Οι "έξυπνες πόλεις" γίνονται έξυπνες χάρη στα δεδομένα που παράγουν οι κάτοικοί τους για τη διευκόλυνση πρώτα απ΄όλα των ιδίων. Ο καθένας και η καθεμιά μας παράγουμε και τροφοδοτούμε αλγόριθμους. Οι πολείς αυτές αποτελούν μια (συν)παραγωγή των κατοίκων τους. Όπως γράφει και μία κολλεκτίβα ανώνυμων γάλλων συγγραφέων στο βιβλίο τους με τίτλο "Fuck off Google" [2] "ο πιο ευέλικτος αισθητήρας βρίκεσται ήδη σε λειτουργία -ο ανθρώπινος εαυτός. "Εγώ" μοιράζομαι τον γεωεντοπισμό μου, τη διάθεσή μου, τις απόψεις μου, την εξιστόρηση οτιδήποτε απίστευτου ή απίστευτα κοινότοπου είδα σήμερα. Έτρεξα κι αμέσως μοιράστηκα τη διαδρομή μου, τον χρόνο μου, τις επιδόσεις και την αυτοαξιολόγησή μου. Ποστάρω διαρκώς φωτογραφίες από τις διακοπές μου, τις βραδιές μου, τις εξεγέρσεις μου, τους συναδέλφους μου κι ό,τι πρόκειται να φάω ή να πηδήξω. Φαίνεται πως δεν κάνω τίποτα και όμως παράγω διαρκώς δεδομένα. Είτε δουλεύω είτε όχι, η καθημερινή μου ζωή παραμένει πλήρως αξιοποιήσιμη ως απόθεμα πληροφοριών. Βελτιώνω συνεχώς τον αλγόριθμο".

​

Παράλληλα στην Κίνα όπου η τεχνολογία παρακολούθησης έχει εξελιχθεί σε μια σημαντική οικονομία, λανσάρεται το πρόγραμμα "κοινωνικής αξιολόγησης" ή “social credit” που θα "βαθμολογεί" τους πολίτες ανάλογα με την συμπεριφορά τους. Μέσω συγκέντρωσης δεδομένων κυρίως από κάμερες καταγράφεται η δραστηριότητα του πολίτη και βαθμολογείται μέσα από ένα σύνθετο σύστημα "πόντων". "Με βάση την βαθμολογία, οι πολίτες επιβραβεύονται (π.χ. με εκπτώσεις σε λογαριασμούς, ή διευκόλυνση της διαδικασίας λήψης δανείου, κ.τ.λ.) ή τιμωρούνται, ακόμη και με στέρηση του δικαιώματος να ταξιδέψουν, είτε χάνοντας την πρόσβαση στην αγορά αεροπορικών ή σιδηροδρομικών εισιτηρίων, είτε ακόμη και με την κατάσχεση του διαβατηρίου τους". Σύμφωνα με δημοσίευμα των New York Times [3] "το σλόγκαν του προγράμματος είναι να επιτρέπει στους αξιόπιστους να κινούνται ελεύθερα παντού και την ίδια ώρα να κάνει δύσκολο ακόμα και το πιο απλό βήμα για όσους έχουν «αποκλίνουσα» συμπεριφορά, κατά την κυβέρνηση". Σε αυτό που κάποιοι ερευνητές ονομάζουν αλγοριθμική διακυβέρνηση οι συνήθειες μας, η ρουτίνα μας, η κάθε μας δραστηριότητα αξιολογείται και βάσει αλγορίθμων καθορίζεται η μελλοντική συμπεριφορά μας.

​

Διαβάζοντας (και πρώτα εμείς οι ίδιοι που γράφουμε αυτές τις γραμμές) τους τρόπους ή τις δυνατότητες καταγραφής και χρήσης των (μετα)κινήσεών μας στην πόλη θέσαμε στους εαυτούς μας το ερώτημα: ποιά είναι η διαφορά ανάμεσα στη δυστοπία από τη μία του ηλεκτρονικού εισιτηρίου και από την άλλη των smartphones στις τσέπες μας με ενεργοποιημένο το GPS τους. Σκεφτήκαμε ότι ναι, υπάρχει μία λεπτή γραμμή που τα διαφοροποιεί μεταξύ τους: τα smartphones αποκτούν κοινωνικό περιεχόμενο μέσα από τη χρήση τους στο πλαίσιο μίας εντατικοποιημένης καθημερινότητας όπου θα πρέπει να είμαστε ορατοί και διαθέσιμοι ανά πάσα στιγμή είτε στα φιλικά είτε στα εργασιακά περιβάλλοντά μας. Η δυνατότητα της μετακίνησης μέσα στην πόλη έχει εκ τη γεννέσει της κοινωνικό περιεχόμενο καθώς καλύπτει μία κοινωνική ανάγκη πέρα και έξω από τις οικονομικές ή κοινωνικές δυνατότητες της επιλογής ενός smartphone. Και επειδή η μετακίνηση δεν είναι επιλογή αλλά ανάγκη, οποιαδήποτε ηλεκτρονική καταγραφή της και δυνατότητα αντιστοίχησης των αλγόριθμων με φυσικά πρόσωπα, είναι επιβολή ελέγχου.

 

Αυτό ακριβώς που γράφουν παραπάνω και οι γάλλοι συγγραφείς. Μας φαίνεται πως όταν μπαίνουμε στον συρμό ή στο λεωφορείο ότι δεν κάνουμε τίποτα, πως απλά μετακινούμαστε. Και όμως, παράγουμε δεδομένα. Όχι μόνο με τα smartphones που κρατάμε στα χέρια μας και τα οποία έχουν αντικαταστήσει το βλέμμα έξω από το παράθυρο, αλλά και με το ίδιο μας το σώμα σαν παρουσία εκείνη τη στιγμή σε εκείνο το χώρο. Έχουμε ξεχάσει να παρατηρούμε την πόλη και είμαστε πρόθυμοι να χτίσουμε μία άλλη, αόρατη, και "έξυπνη". Από εμάς. Για εμάς όμως;